అక్టోబర్ 2 మహాత్మా గాంధీ జయంతి కేవలం దేశానికి స్వాతంత్య్ర స్ఫూర్తిని మాత్రమే కాదు, సత్యం,- అహింసా సిద్ధాంతాలను, మానవతా దృక్పథాన్ని కూడా గుర్తుచేసే దినం. ఈ సందర్భంలో దేశవ్యాప్తంగా జైళ్లలో ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవం నిర్వహించడం విశేషం. గాంధీజీ జీవితం జైలు అనుభవాలతో ముడిపడి ఉంది. స్వాతంత్య్ర పోరాటంలో ఆయన ఎన్నో సార్లు నిర్బంధించబడ్డారు. గాంధీ దృష్టిలో జైలు కేవలం శిక్షా స్థలం కాదు, ఆత్మపరిశీలన, నైతిక సవరింపులు, సమాజాన్ని అర్థం చేసుకునే పాఠశాల. ఖైదీలపట్ల ద్వేషం లేకుండా మానవతా విలువలతో వ్యవహరించడం సమాజాన్ని ఆరోగ్యవంతం చేస్తుందని ఆయన నమ్మారు. ఈ ఆలోచనలే నేటి ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవానికి మూల ప్రేరణ. ప్రస్తుతం భారత దేశంలో సెంట్రల్ జైళ్లు, జిల్లా జైళ్లు, సబ్ జైళ్లు, ప్రత్యేక నిర్బంధ కేంద్రాలు కలిపి 1,300 పైగా జైలు సంస్థలు ఉన్నాయి.
2023 నాటి గణాంకాల ప్రకారం దేశంలో 5,54,000 పైగా ఖైదీలు ఉన్నారు. వీరిలో సుమారు 77% మంది తీర్పు వెలువడని అండర్ ట్రయల్ వర్గానికి చెందుతున్నారు. అంటే వారు నేరం రుజువు కాకముందే దీర్ఘకాల నిర్బంధంలో ఉన్నారు. జైళ్ల సామర్థ్యం సుమారు 4.5 లక్షల వరకు మాత్రమే ఉండగా, ఆక్రమణ రేటు 120 శాతానికి పైగా ఉంది. దీని వలన మౌలిక సౌకర్యాల లోపం, ఆరోగ్య సమస్యలు, ఆహార లోపాలు, మానసిక ఒత్తిడి వంటి ఇబ్బందులు పెరుగుతున్నాయి. ఈ వాస్తవికతలో ఖైదీల సంక్షేమం, సవరింపులు, పునరావాసం మరింత అత్యవసరమైంది. అక్టోబర్ 2న జైళ్లలో అనేక కార్యక్రమాలు నిర్వహించబడతాయి. ఖైదీలకు ఆరోగ్య శిబిరాలు, కంటి పరీక్షలు, రక్తదాన కార్యక్రమాలు, మానసిక వైద్య సలహాలు అందజేస్తారు.
వృత్తి శిక్షణా కేంద్రాల్లో కొత్త కోర్సులు ప్రారంభించి, కొన్నిచోట్ల కంప్యూటర్ శిక్షణ, కుట్టు, చెక్కపని, ముద్రణల వంటి ఉపాధి అవకాశాలకు ఉపయోగపడే శిక్షణ ఇస్తారు. ఖైదీలు సృజనాత్మకతను ప్రదర్శించే హస్తకళల ప్రదర్శనలు, క్రీడా పోటీలు, సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలు కూడా జరుగుతాయి. కుటుంబ సభ్యులను కలిసే అవకాశం ఇవ్వడం వల్ల మానసిక ఉపశమనం లభిస్తుంది. కొన్ని జైల్లో ప్రత్యేక భోజనాలు, నూతన దుస్తులు పంపిణీ కూడా చేస్తారు. ఇవన్నీ ఖైదీల మనసుల్లో ఆశాదీపాలుగా నిలుస్తాయి. జైలు వ్యవస్థలో ప్రధాన సమస్యలు అధిక జనసాంద్రత, తీర్పు ఆలస్యం, మానసిక ఆరోగ్య సేవల లోపం, సామాజిక అవమానం. ఈ సమస్యలను పరిష్కరించడానికి కేంద్ర ప్రభుత్వం రూపొందించిన Model Prison Manual (2016) మార్గదర్శకంగా ఉంది. ఇందులో ఖైదీల హక్కులు, మౌలిక సదుపాయాలు, పునరావాస విధానాలపై ప్రత్యేక దృష్టి పెట్టబడింది. అయినప్పటికీ అమలులో రాష్ట్రాల మధ్య తేడాలు కనిపిస్తున్నాయి.
తీహార్ జైలు వంటి కొన్ని కేంద్రాలు పునరావాస కార్యక్రమాల్లో ముందంజలో ఉన్నాయి. అక్కడ గాంధీయ అధ్యయన కేంద్రం, వృత్తి శిక్షణ విభాగాలు, పుస్తక పఠనశాలలు ఏర్పాటు చేశారు. కొందరు ఖైదీలు అక్కడ డిగ్రీలు, డిప్లొమాలు పూర్తి చేసి సమాజంలో తిరిగి స్థిరపడుతున్నారు. ప్రైవేటు సంస్థలు, స్వచ్ఛంద సంస్థలు కూడా ఖైదీల పునరావాసానికి తోడ్పడు తున్నారు. అయితే ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవం కేవలం ఒక రోజుకి పరిమితమయ్యే ఉత్సవం కాదు. ఇది సమాజానికి గుర్తు చేస్తుంది.- ఖైదీ కూడా మానవుడే, అతనికి తనకు తాను సంస్కరించుకుని తిరిగి సమాజంలో నిలబడడానికి హక్కు ఉంది. వేగవంతమైన న్యాయసేవలు, చిన్న నేరాల కోసం సులభతరమైన బెయిల్ విధానం, మానసిక ఆరోగ్య సహాయం, వృత్తిపరమైన శిక్షణా అవకాశాలు, విడుదల అనంతరం ఉపాధి భరోసా ఇవన్నీ ఖైదీకి తిరిగి జీవనోపాధి కల్పించే మార్గాలు.
మహాత్మా గాంధీ చూపించిన సత్యం, అహింస, క్షమ అనే విలువలు ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవానికి ఆత్మ. శిక్ష ప్రతీకార పద్ధతి కాక, పునరుద్ధరణ సాధనం కావాలి. జైలు కేవలం శిక్ష స్థలం కాక, జీవన పాఠశాలగా ఉండాలి. ఖైదీ సమాజంలో మంచి పౌరుడిగా నిలబడేలా చేయడం ప్రభుత్వ, న్యాయ వ్యవస్థ, సమాజం అందరం కలసి భుజానికెత్తే బాధ్యత. అక్టోబర్ 2న జరుపుకునే ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవం ఈ మార్గంలో మానవత్వపు కాంతి దీపంలా నిలుస్తుంది. ఇతర ఆధునిక దేశాల్లో కూడా ఖైదీల సంక్షేమం, పునరావాసం కోసం ప్రత్యేక కార్యక్రమాలు అమలు చేస్తున్నారు. కెనడా, జర్మనీ, జపాన్ వంటి దేశాల్లో జైళ్లలో విద్య, వృత్తి శిక్షణ, మానసిక సహాయం, కుటుంబ పరిరక్షణను ప్రాధాన్యత ఇస్తారు. భారత దేశంలో కూడా కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు, స్వచ్ఛంద సంస్థల భాగస్వామ్యంతో ఈ విధానం విస్తరిస్తూ, ఖైదీల హక్కులు, శిక్షల ప్రభావాన్ని సమగ్రంగా పరిశీలించడం జరుగుతుంది. ఇలాంటి కృషి ద్వారా ఖైదీ తిరిగి సమాజంలో స్థిరపడటమే కాదు, అణచివేయబడిన సామాజిక ప్రతిభను వెలికితేవడానికి అవకాశం లభిస్తుంది. ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవం కేవలం ఘనమైన వేడుక కాకుండా, సమాజానికి మానవత్వ, క్షమ, సవరణా ప్రాముఖ్యతను గుర్తుచేసే అంకితం అవుతుంది.
– రామకిష్టయ్య సంగనభట్ల
– 94405 95494
– నేడు ఖైదీల సంక్షేమ దినోత్సవం